یکی از مهم‌ترین مراحل بازی شطرنج، مرحله شروع بازی یا گشایش است و یکی از راه‌های پیشرفت در شطرنج مطالعه گشایش‌هاست. انواع این گشایش‌ها بسیار زیاد بوده و شاخه‌ها و دنباله‌های متعددی را در بر می‌گیرند و به همین دلیل مطالعه این بخش از بازی باید با دقت و حوصله صورت گیرد. دفاع‌ها زیرمجموعه‌ای از گشایش‌ها هستند و به برخی پاسخ‌های سیاه در برابر حرکت‌ اول سفید مانند e4 و e5 دفاع گفته می‌شود. مانند دفاع سیسیلی (c5) و دفاع کاروکان (c6). در ادامه به توضیح تاریخچه و آموزش دفاع فرانسوی در شطرنج می‌پردازیم.

دفاع فرانسوی چیست؟

دفاع فرانسوی یک انتخاب جذاب و کمی پیچیده برای کسانی است که به دنبال راهکاری پیشرفته و استراتژیک برای مقابله با شروع بازی پیاده شاه (1.e4) هستند. پس از اینکه سفید پیاده شاه خود را دو خانه به جلو می‌راند، اگر سیاه پیاده شاه خود را یک خانه براند، وارد دفاع فرانسوی ‌می‌شود. به طور خلاصه دفاع فرانسوی با حرکات زیر آغاز می‌شود:

1. e4 e6

هدف اصلی سیاه در دفاع فرانسوی، به چالش کشیدن پیاده‌های مرکزی سفید و در عین حال حفظ یک ساختار پیاد‌ه‌ای مستحکم است. پیاده سیاه در e6، حرکت پیاده خانه d7 به خانه d5 را پشتیبانی می‌کند و با پیاده سفید به رقابت می‌پردازد.

تاریخچه دفاع فرانسوی

در اواخر قرن 15 میلادی لوسینا، بازیکن شطرنج و نویسنده اسپانیایی دفاع فرانسوی را در کتاب خود به نام “Repeticion de Amores y Arte de Ajedrez” ثبت کرد اما تا قرن 19 محبوبیت زیادی نداشت. سپس به لطف بازیکنان فرانسوی که آن را در بازی‌هایشان به کار بردند، این گشایش بسیار مشهور شد. در قرون 19 و 20 میلادی، این دفاع به یکی از گشایش‌های اصلی در شطرنج رقابتی تبدیل شد و بازیکنان افسانه‌ای مانند: آکیبا روبینشتاین، میخائیل بوتوینیک و تیگران پتروسیان از آن به طور گسترده در بازی‌های خود بهره بردند.

میخائیل بوتوینیک

نام‌گذاری دفاع فرانسوی

نام “دفاع فرانسوی” در سال ۱۸۳۴ پس از یک بازی مکاتباتی بین لندن و پاریس به این گشایش نسبت داده‌شد. در آن بازی مکاتباتی، بازیکنان فرانسوی به تکرر از این گشایش استفاده کردند که موجب شد نام “دفاع فرانسوی” برای آن برگزیده شود.

واریانت‌ها یا دنباله‌های دفاع فرانسوی

منظور از دنباله، زیرشاخه‌ها و ادامه‌هایی هستند که در دفاع فرانسوی رخ میدهند. به عنوان مثال بازی دفاع فرانسوی با حرکات e4 e6 شروع می‌شود که در واقع گشایش دفاع فرانسوی هست. از اینجا به بعد حرکات متنوعی پیش روی مهره‌های سفید و سیاه هست که هر کدام یک “دنباله” یا “زیرشاخه” یا “واریانت” نامیده می‌شوند. در ادامه به بررسی و توضیح واریانت‌های مختلف دفاع فرانسوی در شطرنج می‌پردازیم.

واریانت پیشرفته (Advance Variation)

زمانی که سفید در حرکت سوم، پیاده شاه خود را به خانه e5 براند، وارد شاخه پیشرفته می‌شود. حرکاتی که به واریانت پیشرفته می‌انجامند به صورت زیر است:

1. e4 e6
2. d4 d5
3. e5 ..

این شاخه به سفید اجازه می‌دهد فضای مرکزی بیشتری را اشغال کند، اما در عین حال، ساختار پیاده‌ای را تثبیت می‌کند و به سیاه اهداف واضحی برای حمله می‌دهد. این دنباله بسیار تهاجمی و تاکتیکی بوده و هدف آن کنترل مرکز به وسیله پیاده‌ها و ایجاد فضایی مناسب برای مهره‌های سفید است. با این وجود، ساختار پیاده‌ای سفید را تضعیف می‌کند و سیاه موقعیت ضدحمله به دست می‌آورد.

یکی از ایده‌های اصلی در این دنباله، جلوگیری از فعالیت آزادانه سیاه در مرکز است. پیاده e5 سفید، پیاده d5 سیاه را محدود کرده و از ضدحمله سیاه در مرکز پیشگیری می‌کند. اما سیاه همچنان می‌تواند با حرکتی مانند c5 یا f6 زنجیر پیاده‌ای سفید را تهدید کرده و پوزیشن او را سست کند.

شاخه تعویض (Exchange Variation)

سفید پس از حرکت d5 سیاه می‌تواند دست به تعویض پیاده‌ها بزند:

1. e4 e6
2. d4 d5
3. exd5 exd5

پس از حرکت طبیعی سیاه که سرباز خود را پس می‌گیرد، پوزیشنی قرینه برای دو طرف به وجود آمده و از اینجا به بعد، تقریبا هر برتری که سفید بخواهد کسب کند را سیاه نیز می‌تواند با کپی کردن همان حرکات به دست آورد.

این شاخه معمولا به ساختار پیاده‌ای قرینه برای دو طرف می‌انجامد که می‌تواند نتیجه بازی را به سوی تساوی سوق دهد. این واریانت تا اواسط قرن ۱۹ به عنوان شاخه اصلی دفاع فرانسوی شناخته می‌شد و از آنجایی که ذاتی آرام داشته و پوزیشن هیچ هیجانی ندارد، ویلهلم اشتاینیتز (Wilhelm Steinitz) درباره آن این‌گونه می‌گوید: “من هیچوقت در عمرم دفاع فرانسوی را بازی نکردم، چون از کسل‌کننده‌ترین گشایش‌هاست!”.

ویلهلم اشتاینیتز

برای یادگیری دقیق‌تر این شاخه از دفاع فرانسوی می‌توانید به قسمت هفتم (کاملا رایگان) آموزش 15 تله شطرنج مراجعه کنید.

شاخه کلاسیک (Classical Variation)

سفید با گشایش اسب خود به خانه c3 بازی را به سوی شاخه اصلی (Main Line) می‌برد:

1. e4 e6
2. d4 d5
3. Nc3

سیاه معمولا با حرکاتی مانند Nf6 و Bb4 ادامه می‌دهد. سپس سفید می‌تواند بین زیرشاخه‌هایی مانند واریانت اشتاینز، واریانت سوخته و واریانت ویناور انتخاب کند.

اگر سیاه 3. … Nf6 بازی کند، بازی وارد شاخه کلاسیک می‌شود:

تاراش (Tarrasch Variation)

هدف اصلی این دنباله حمایت از پیاده خانه e4 می‌باشد:

1. e4 e6
2. d4 d5
3. Nd2

حرکت Nd2 از ورود سیاه به واریانت ویناور (3.Nc3 Bb4) جلوگیری می‌کند. اسب در خانه d2 فشاری بر خانه d5 وارد نمی‌کند و ممکن است باعث گسترش کندتر دیگر مهره‌های سفید شود اما حرکتی استوار است و بیشتر به بازی‌های پوزیسیونی (که در آن‌ها استراتژی مهم‌تر از تاکتیک است) می‌انجامد. این شاخه معمولا به بازی‌های باز می‌رسد که هر دو طرف میتوانند فعالانه بازی کنند.

شاخه ویناور (Winawer Variation)

ویناور یکی از واریانت‌های محبوب و پیچیده از دفاع فرانسوی است که از شاخه اصلی می‌توان وارد آن شد:

1. e4 e6
2. d4 d5
3. Nc3 Bb4

سیاه با حرکت Bb4 سعی می‌کند تا از شر اسب سفید خلاص شود و همزمان با آچمز کردن این اسب، به نوعی به پیاده e4 سفید که دفاع خود را از دست داده‌است (به دلیل آچمز شدن اسب) حمله می‌کند. سفید می‌تواند با حرکت 4. e5 پیاده خود را از خطر دور کند. (شاخه اصلی ویناور)

هر چند که فیل سیاه‌رو برای سیاه، فیل خوب محسوب می‌شود چرا که فیل سفیدرو او پشت زنجیر پیاده‌ایش گیر کرده است، اما تعویض این فیل با اسب سفید، می‌تواند جبران آن فیل بد را بکند چون سیاه در بازی بسته‌ای که در ادامه به وجود می‌آید، پوزیسیونی محکم و استوار دارد.

باخت قهرمان جهان در مسابقه قهرمانی جهان (در دفاع فرانسوی)

مسابقه قهرمانی جهان 2023 (world chess championship 2023) یکی از هیجان‌ انگیز‌ترین مسابقات قهرمانی‌ جهان اخیر بود که برای هر دو طرف (یان نپومیاچی و دینگ لیرن) پستی و بلندی‌های زیادی داشت.

در ادامه بازی هفتم این دوره از قهرمانی جهان را که با دفاع فرانسوی شروع شد آورده‌ایم. این بازی در شاخه تاراش که پیش‌تر آن را بررسی نمودیم ادامه یافت. دینگ لیرن (قهرمان حال حاضر جهان)‌ که در پایان این دوره قهرمانی جهان در دور نهایی موفق به کسب مقام قهرمانی جهان شد، در این بازی به عنوان بازیکن سیاه، با حرکت e6 وارد دفاع فرانسوی شد اما در ادامه حریفش از او پیشی گرفت و او را با قراردادن تحت فشار زمانی، مقلوب خود کرد.

1. e4 e6 2. d4 d5 3. Nd2 c5 4. Ngf3 cxd4 5. Nxd4 Nf6
6. exd5 Nxd5 7. N2f3 Be7 8. Bc4 Nc6 9. Nxc6 bxc6 10. O-O O-O
11. Qe2 Bb7 12. Bd3 Qc7 13. Qe4 Nf6 14. Qh4 c5 15. Bf4 Qb6
16. Ne5 Rad8 17. Rae1 g6 18. Bg5 Rd4 19. Qh3 Qc7 20. b3 Nh5
21. f4 Bd6 22. c3 Nxf4 23. Bxf4 Rxf4 24. Rxf4 Bxe5 25. Rh4 Rd8
26. Be4 Bxe4 27. Rhxe4 Rd5 28. Rh4 Qd6 29. Qe3 h5 30. g3 Bf6
31. Rc4 h4 32. gxh4 Rd2 33. Re2 Rd3 34. Qxc5 Rd1+ 35. Kg2 Qd3
36. Rf2 Kg7 37. Rcf4 Qxc3 1-0