شطرنج یک بازی فکری خلاقانه با دو بازیکن است که به حرکت‌های استراتژیک نیاز دارد. یعنی پشت حرکت هر مهره‌ای باید هدفی نهفته باشد و جابه‌جایی بدون هدف مهره‌ها فقط فرصت بازیکن برای یک حرکت حساب‌شده را از بین می‌برد. ابداع این بازی را به شرق کشور هند نسبت می‌دهند که بعدها در زمان ساسانیان و خسرو انوشیروان وارد ایران شد. مانند هر بازی دیگری باید روش بازی شطرنج را هم بدانید تا هم بتوانید به خوبی بازی کنید و پیروز شوید و هم از آن لذت ببرید.

مقدمات بازی شطرنج

برای اینکه بتوانید شطرنج بازی کنید و پیش از اینکه روش بازی شطرنج را بیاموزید لازم است با مقدمات آن مانند صفحه‌ی شطرنج، نام مهره‌های شطرنج و ارزش آن‌ها، نحوه‌ی قرارگیری مهره‌ها روی صفحه و قوانین مربوط به حرکت مهره‌ها آشنا شوید.

صفحه‌ی شطرنج

هر صفحه‌ی شطرنج شامل 64 مربع (32 مربع سفید و 32 مربع سیاه) است. این صفحه شامل سطرها و ستون‌هایی است که به ترتیب رنک و فایل نامیده می‌شوند. رنک‌ها را با اعداد 1 تا 8 و فایل‌ها را با حروف انگلیسی A تا H نام‌گذاری کرده‌اند. برای اشاره به هر خانه یا مربع ابتدا نام فایل و سپس عدد رنک مربوط به آن را قرار می‌دهیم. به عنوان مثال اولین خانه (مربع) از سمت چپ در تصویر زیر A1 نام دارد. این مورد برای افرادی که در طول بازی از سیستم نوت برداری یا یادداشت برداری استفاده می‌کنند کاربرد دارد.

نحوه‌ی قرار گیری صحیح صفحه نیز به این صورت است که قسمت حروف یا فایل‌ها باید به سمت بازیکنان باشد و این خانه باید در سمت چپ بازیکنی باشد که با مهره‌های سفید بازی می‌کند؛ به این ترتیب خانه‌ی H8 نیز در سمت چپ بازیکن مهره‌های سیاه قرار می‌گیرد.

در ویدیوی زیر قسمتی از آموزش شطرنج در سطح مبتدی را در لیموناد مشاهده می‌کنید که به آموزش کامل صفحه‌ی شطرنج پرداخته است. این آموزش به زبان ساده بیان شده و مناسب تمام سنین است.

اسم مهره‌های شطرنج به انگلیسی و ارزش هر مهره

بازی شطرنج با 32 مهره یعنی 16 مهره‌ی سیاه برای یکی از بازیکنان و 16 مهره‌ی سفید برای بازیکن دیگر انجام می‌شود. این مهره‌ها نام‌های متفاوتی دارند:

• رخ یا قلعه: این مهره در زبان انگلیسی Rook (با حرف اختصاری R) نام دارد و هر بازیکن دو مهره‌ی رخ دارد. مهره‌ی رخ 5 امتیاز ارزش دارد.
• اسب: در زبان انگلیسی این مهره Knight (با حرف اختصاری N) یا شوالیه نام دارد و هر بازیکن دو اسب دارد. ارزش مهره‌ی اسب 3 امتیاز است.
• فیل: برای هر بازیکن دو مهره‌ی فیل در بازی وجود دارد که در زبان انگلیسی آن را Bishop (B) می‌نامند. مهره‌ی فیل نیز مانند اسب 3 امتیاز ارزش دارد.
• وزیر: پس از شاه با ارزش‌ترین مهره وزیر است که 9 امتیاز ارزش دارد. هر بازیکن یک مهره‌ی وزیر دارد که در زبان انگلیسی به آن Queen (به معنی ملکه با حرف اختصاری Q) می‌گویند.
• شاه: با ارزش‌ترین مهره شاه یا King (با حرف اختصاری K) است که همه باید برای محافظت از آن بکوشند اما از آن‌جا که نمی‌توان شاه را زد امتیازی برای این مهره در نظر گرفته نمی‌شود. هر بازیکن یک مهره‌ی شاه نیز دارد.
• پیاده یا سرباز: تنها مهره‌ای که تعداد بیشتری از آن در بازی وجود دارد سرباز یا پیاده است. هر بازیکن 8 سرباز دارد و به انگلیسی به آن Pawn (با حرف اختصاری P) میگویند. ارزش هر مهره‌ی سرباز 1 امتیاز است.

نحوه‌ی قرارگیری و حرکت مهره‌های شطرنج

برای شروع بازی شطرنج لازم است که طبق قواعد بازی هر مهره در جای مخصوص خود قرار داشته باشد و به شیوه‌ی مخصوص به خودش حرکت کند. چینش مهره‌های شطرنج و نحوه‌ی حرکت آن‌ها به صورت زیر است:

نحوه‌ی قرارگیری و حرکت رخ:

دو مهره‌ی رخ را در مربع‌های دو گوشه‌ی صفحه قرار دهید. A1 و H1 برای مهره‌های سفید و A8 و H8 برای مهره‌های سیاه. رخ‌ها می‌توانند به هر تعداد مربع که می‌خواهند (به شرطی که مهره‌ی دیگری در مسیرشان نباشد) به عقب، جلو، چپ یا راست بروند. در همین مسیر نیز می‌توانند مهره‌ی حریف را بزنند و در جای او قرار گیرند.

نحوه‌ی قرارگیری و حرکت اسب:

مهره‌های اسب را در کنار رخ‌ها قرار دهید. اسب‌های سفید در مربع‌های B1 و G1 و اسب‌های سیاه نیز در مربع‌های B8 و G8 قرار می‌گیرند. طبق قوانین شطرنج مهره‌ی اسب می‌تواند از روی مهره‌های دیگر بپرد. حرکت اسب شبیه حرف L در انگلیسی است به این صورت که دو خانه به صورت عمودی (بالا یا پایین) و یک خانه به صورت افقی (چپ یا راست) جابه‌جا می‌شود. عکس این حرکت نیز صحیح است و می‌تواند ابتدا دو خانه در جهت افقی (چپ یا راست) و سپس یک خانه در جهت عمودی (بالا یا پایین) حرکت کند. برای اینکه اسب بتواند مهره‌ای را بزند آن مهره باید در مربع مقصدش باشد.

نحوه‌ی قرارگیری و حرکت فیل:

در مربع‌های بعد از اسب‌ها باید فیل‌ها را قرار دهید. فیل‌های سفید را در C1 و F1 و فیل‌های سیاه را هم در مربع‌های C8 و F8 قرار دهید. حرکت فیل در شطرنج به صورت اریب در هر جهتی و به هر تعدادی که می‌خواهد (به شرطی که مهره‌ی دیگری در مسیر نباشد) است. به همین دلیل یکی از فیل‌ها همیشه در مربع‌های سفید و دیگری همیشه در مربع‌های سیاه است. فیل می‌تواند مهره‌ای را که در مسیرش قرار دارد بزند و سپس در جای آن قرار بگیرد.

نحوه‌ی قرارگیری و حرکت وزیر:

حالا وزیر سفید را در مربع سفید باقی مانده در ردیف اول (D1) و وزیر سیاه را هم در مربع سیاه (D8) بگذارید. وزیر به دلیل نوع حرکتش ارزش و قدرت زیادی در زمین بازی دارد. این مهره هم به صورت اریب (مانند فیل) و هم به صورت افقی یا عمودی (مانند رخ) در هر جهتی (چپ، راست، بالا یا پایین) می‌تواند حرکت کند یا مهره‌های حریف را بزند.

نحوه‌ی قرارگیری و حرکت شاه:

مهره‎‌ی شاه سفید باید در مربع سیاه (E1) و مهره‌ی شاه سیاه باید در مربع سفید (E8) قرار بگیرد. شاه در هر نوبت می‌تواند فقط یک مربع اما در هر جهتی جابه‌جا شود. طبق قوانین شطرنج شاه نباید به مربعی برود که خود را در موقعیت “کیش” قرار دهد. شرایط “کیش” و قوانین مربوط به آن را در ادامه توضیح خواهیم داد.

نحوه‌ی قرارگیری و حرکت سربازها:

در پایان تمام سربازهای سفید را در رنک 2 و تمام سربازهای سیاه را در رنک 7 بچینید. مسیر حرکت پیاده‌ها یک مربع رو به جلو است اما به عنوان اولین حرکتشان می‌توانند دو مربع به جلو بروند. تنها مهره‌ای که نمی‌تواند رو به عقب برگردد سرباز است و هم‌چنین تنها مهره‌ای است که نمی‌تواند مهره‌ی حریف را در مسیر حرکت خودش بزند (زدن = بیرون کردن). برای اینکه سرباز بتواند مهره‌ی حریف را بزند، آن مهره باید در فضای اریبِ مقابلِ سرباز باشد.

نکته:طبق قوانین شطرنج برای حرکت هر مهره نباید مهره‌ی دیگری (خودی یا غیر خودی) در مسیر باشد؛ یعنی مهره‌ها نمی‌توانند از روی هم بپرند.

معرفی سه حرکت ویژه در شطرنج

برای تعدادی از مهره‌های شطرنج و حرکات آن‌ها چند قانون ویژه تعریف کرده‌اند که در این مقاله به اختصار آن‌ها را توضیح می‌دهیم:

حرکت آنپاسان En passant:

En passant در زبان فرانسوی به معنی زدن سرباز یا پیاده‌ی در حال عبور است. فرض کنید شما با مهره‌های سفید بازی می‌کنید و یک پیاده را در رنک 5 مستقر کرده‌اید. حالا حریف یکی از پیاده‌های خود را برای اولین بار دو خانه به جلو حرکت می‌دهد طوری که در مربع مجاور سرباز شما قرار می‌گیرد. در این حالت شما می‌توانید سرباز حریف را بزنید و در مربعی که از آن عبور کرده است قرار بگیرید. این تنها زمانی است که سرباز به صورت افقی مهره‌ی حریف را می‌زند نه اریب.

حرکت شاه قلعه Castling:

برای اینکه بتوانید شاه را در موقعیت امن‌تری قرار دهید و هم‌چنین از مهره‌ی رخ نهایت استفاده را ببرید می‌توانید از حرکت “شاه قلعه” که به آن “قلعه کردن” یا “قلعه رفتن” نیز می‌گویند استفاده کنید. برای قلعه رفتن ابتدا مهره‌ی شاه را دو خانه به سمت یکی از رخ‌ها ببرید و سپس مهره‌ی رخ را در خانه‌ی قبل از شاه قرار دهید. شاه فقط برای این حرکت ویژه می‌تواند دو خانه جابه‌جا شود و رخ هم فقط در این حرکت می‌تواند از روی مهره‌ی شاه بپرد و هیچ‌وقت در بازی اجازه‌ی پرش ندارد.

حرکت شاه قلعه قوانینی دارد که باید آن‌ها را رعایت کنید:

• تمام خانه‌های بین رخ و شاه باید خالی باشد.
• مهره‌ی شاه و رخی که می‌خواهید با آن قلعه بروید از ابتدای بازی نباید حرکت کرده باشند.
• شاه نباید در موقعیت کیش باشد.
• شاه هنگام حرکت نباید از مسیر موقعیت کیش عبور کند.
• دقت کنید که حتما ابتدا مهره‌ی شاه را جابه‌جا کنید، طبق قوانین شطرنج اگر ابتدا رخ را جابه‌جا کنید دیگر حرکت شاه قلعه را نمی‌توانید انجام دهید.
• هر بازیکن در طول بازی یک بار می‌تواند این حرکت را انجام دهد.

ارتقاء سرباز در شطرنج Promotion:

هر یک از سربازها اگر به ردیف اصلی حریف برسند (سرباز سفید به رنک 7 و سرباز سیاه به رنک 1) می‌توانند به یکی از مهره‌های رخ، اسب، فیل یا وزیر تبدیل شوند. در این حالت آن سرباز باید مانند مهره‌ای که به آن ارتقا یافته است حرکت و رفتار کند که مزایای زیادی برای بازیکن و عملکردش در بازی دارد؛ اما باید مراقب بود زیرا ارتقاء سرباز یک نوبت بازی محسوب می‌شود و ممکن است به محض ارتقا یکی از مهره‌های حریف او را بزند.

روش بازی شطرنج

تصور کنید فرمانده‌ی لشگر کشوری در زمان‌های قدیم هستید و پادشاه یکی از کشورهای همسایه به قلمرو شما حمله کرده است. در چنین شرایطی شما باید از تمام نیروها و توان خود استفاده کنید تا علاوه بر محافظت از پادشاه خود، با عبور از نیروهای دشمن به قلمروی آن‌ها نفوذ کنید و بر پادشاه آن‌ها چیره شوید. این بازی شطرنج است! روش درست بازی شطرنج این است که در عین حال که در خاک حریف پیشروی می‌کنید، سعی کنید هیچ مهره‌ای را از دست ندهید حتی مهره‌ای مانند سرباز که ارزش کمتری دارد؛ زیرا ممکن است امتیازات مهمی در طول بازی برای شما کسب کند که در ادامه‌ی این مقاله توضیح می‌دهیم.

شروع شطرنج

بازی را بازیکن سفید شروع می‌کند. هر بازیکن در هر نوبت فقط یک مهره را می‌تواند حرکت دهد و امکان پاس دادن نوبت نیز وجود ندارد. اصول بازی همان‌طور که به آن اشاره کردیم به این صورت است که باید از شاه خودتان در برابر مهره‌های دیگر محافظت کنید تا کیش نشود و در عین حال باید بکوشید تا به مهره‌ی شاه حریف نزدیک شوید و او را در موقعیت کیش قرار دهید. در این مسیر می‌توانید مهره‌های دیگر را بزنید یا فراری دهید. برای شکست حریف باید استراتژیک (راهبردی) عمل کنید و از ابتدا برای کسب امتیاز بیشتر و کیش کردن او نقشه بکشید. در هر نوبت تمام صفحه را بررسی و آنالیز کنید و نقشه‌ی حریف را حدس بزنید تا عکس‌العمل‌های مناسبی در نوبت‌های بعدی داشته باشید.

کیش در شطرنج یعنی چه؟

موقعیت “کیش” موقعیتی است که در آن حریف می‌تواند در نوبت بعدی خودش شاه شما را بزند؛ یعنی شاه در مسیر حرکت حداقل یکی از مهره‌های حریف قرار دارد بدون اینکه مهره‌ی دیگری بین آن‌ها باشد. در تصویر زیر شاه سفید توسط فیل و وزیر سیاه در موقعیت کیش قرار دارد.

البته مهره‌ی شاه را نمی‌شود زد و این موقعیت در واقع تهدید شاه است و می‌توانید این خطر را با سه روش رفع کنید:

1. می‌توانید یکی از مهره‌های دیگر را در مسیر بین شاه و مهره‌ی تهدید کننده قرار دهید؛
2. شاه را فراری دهید و با حرکت به یک مربع دیگر در اطرافش از موقعیت تهدید دور کنید؛
3. می‌توانید مهره‌ی تهدید کننده را با مهره‌های دیگر بزنید یا اگر در فاصله‌ی یک مربع با شاه قرار داشته باشد با خودِ شاه آن مهره را بزنید.

اگر شاه در شرایطی قرار بگیرد که نتواند از موقعیت کیش فرار کند، اصطلاحاً “کیش و مات” شده است و بازی به اتمام می‌رسد.

نکاتی که هر بازیکن شطرنج باید بداند!

در این بخش به نکاتی اشاره کردیم که بهتر است به عنوان بازیکن شطرنج به آن‌ها آگاه باشید و هنگام بازی آن‌ها را پیاده کنید:

مرکز صفحه‌ی شطرنج را تصاحب کنید!

در ابتدای بازی سعی کنید مهره‌های خود را در قسمت مرکزی صفحه مستقر کنید تا آزادی عمل بیشتری به آن‌ها بدهید و کنترل بیشتری روی بازی داشته باشید. منظور از مرکز صفحه مربع‌های D4 و D5، E4 و E5 است. مهره‌هایی که در اطراف و گوشه‌های صفحه قرار می‌گیرند برای حرکت محدودتر هستند. سعی کنید سربازها را به جلو ببرید تا راه را برای سایر مهره‎‌ها باز کنید.

از تمام مهره‌ها استفاده کنید.

مهره‌هایی که تحرک کمتری دارند یا کاملا بی‌تحرک هستند طعمه‌هایی بدون زحمت برای حریف حساب می‌شوند. اینکه همه‌ی مهره‌ها را حرکت دهید حریف را آگاه می‌کند که شما حواستان به همه‌ی مهره‌هایتان و موقعیت آن‌ها هست و برای شکست شما باید تلاش زیادی بکند. پس وقتی نتوانستید کار خاصی با مهره‌هایتان بکنید، مهره‌هایی را حرکت دهید که کمتر از آن‌ها استفاده کرده‌اید.

از مهره‌های با ارزش‌تر محافظت کنید!

مهره‌هایی که ارزش بیشتری دارند قدرت مانور بیشتری در صفحه‌ی شطرنج دارند و توانایی شما برای شکست حریف را افزایش می‌دهند. پس سعی کنید از آن‌ها در برابر تهدیدات حریف محافظت کنید. آن‌ها را از تهدیدات دور کنید یا سعی کنید شما هم تهدیدی برای حریف ایجاد کنید تا تمرکزش را روی دفاع بگذارد نه حمله!

یکی از مهره‌ها را قربانی کنید.

گاهی ممکن است مجبور شوید برای اینکه یک مهره‌ی با ارزش حریف را بزنید و برای دستیابی به اهدافتان یا پیشبرد نقشه‌هایتان یک مهره را فدا کنید. این کار اشکالی ندارد اما سعی کنید مهره‌ی کم ارزش‌تری را قربانی کنید.

طبق نقشه پیش بروید.

اساس بازی شطرنج آمادگی برای دفاع در مقابل تهدیدها و روبرو شدن با چالش‌ها است. حرکت‌های شما باید همگی هدفمند باشند و سعی کنید هیچ مهره‌ای را اعم از وزیر و سرباز بی‌هدف و بدون نقشه حرکت ندهید.

نکته: بازی‌های آنلاین تمرین خوبی هستند برای اینکه روش های بازی شطرنج را یاد بگیرید و مهارت‌های کافی برای بازی را به دست آورید.

پایان بازی شطرنج

بازی شطرنج معمولا با پیروزی یکی از بازیکنان که شاه حریف را کیش و مات کرده است یا با توافق طرفین (در شرایطی که یکی از بازیکنان باخت خود را قطعی می‌داند و آن را می‌پذیرد) به پایان می‌رسد؛ اما حالت‌هایی از تساوی نیز هست که در آن‌ها می‌توان پایان بازی را اعلام کرد. در این پست تعدادی از این حالت‌ها را بررسی می‌کنیم:

• توافق دو طرف: انجام این حالت در هر مرحله از بازی امکان‌پذیر است و هر دو طرف باید تساوی را بپذیرند.

• پات: زمانی که شاه در حالت کیش نباشد اما هیچ حرکتی نتواند انجام دهد و سایر مهره‌ها نیز قادر به حرکت نباشند حالت پات پیش می‌آید.
• تکرار سه‌گانه: اگر یکی از طرفین یک حرکت را برای سه بار متوالی یا غیر متوالی تکرار کند بازی مساوی می‌شود.
• نداشتن نیروی کافی برای مات کردن شاه: اگر در صفحه‌ مهره‌های کافی برای کیش و مات کردن شاه وجود نداشته باشد بازی مساوی می‌شود. این حالت زمانی رخ می‌دهد که برای مثال، یک شاه و یک فیل در مقابل یک شاه باشند.

 

اگر به شطرنج به عنوان یک سرگرمی نگاه می‌کنید به شما پیشنهاد می‌کنیم آموزش ساخت اوریگامی از ساده تا حرفه‌ای و آموزش تصویری حل مکعب روبیک در لیموناد را نیز مشاهده کنید.

بازی شطرنج یکی از بازی‌های فکری و سرگرم کننده‌ی مشهور در جهان است که پس از گذشت سال‌ها از ابداع آن هنوز طرفداران خود را دارد. این بازی فوایدی هم برای مغز دارد که در 7 مورد از فواید شطرنج برای ذهن و مغز می‌توانید بیشتر درباره‌ی آن بخوانید. هم‌چنین آرکادی دوورکوویچ رئیس فدراسیون جهانی شطرنج از سال 2019 تلاش خود را برای حضور این رشته در المپیک 2024 آغاز کرده است و قصد دارد در سالگرد صدسالگی فعالیت‌های شطرنج، این رشته را وارد بزرگترین رویداد ورزش کند.