برای نوازندگی سنتور ابتدا باید بدانید که نت خوانی سنتور چگونه است؟ باید با خطوط حامل، انواع نت‌های موسیقی و نام آن‌ها، مفهوم کلید و کشش و… و مفاهیم اولیه‌ی دیگری آشنا شوید. در این مقاله ما سعی می‌کنیم این مفاهیم اولیه برای نت خوانی سنتور را به صورت کامل به شما توضیح دهیم.

اصطلاحات پرکاربرد در نت خوانی

اصلی‌ترین چیزی که نوازندگان با آن سروکار دارند صدا یا صوت است. صدا از ارتعاش یک جسم به وجود می‌آید و سپس به صورت موج منتشر می‌شود. در سنتور وقتی با مضراب به سیم‌های آن ضربه می‌زنید درواقع آن سیم‌ها را به ارتعاش درمی‌آورید و صدا تولید می‌شود. فاکتورهای مختلفی برای بررسی صدا وجود دارند که هر نوازنده‌ای باید با آن‌ها آشنا باشد، از جمله:

• نواک صدا: به مشخصه‌ی زیر یا بم بودن صدا اصطلاحاً نَواک صدا (بخوانید Navak) می‌گویند.
• دیرند صدا: مدت زمانی که یک صدا تولید و موج آن منتشر می‌شود را دیرَند صدا (بخوانید Dirand) می‌گویند.
• شدت صدا: به تصویر زیر دقت کنید. هرچه دامنه‌ی موج که در تصویر مشخص شده‌است بیشتر باشد، می‌گوییم صدا بلندتر است و هرچه دامنه کم‌تر باشد صدا آهسته‌تر است. به این مشخصه حجم صدا یا ولوم (Volume) نیز می‌گویند.

• رنگ یا طنین صدا: همان‌طور که صدای افراد مختلف با هم متفاوت است، صدا در انواع ساز‌ها نیز متفاوت است. به این ترتیب سازهای مختلف رنگ صدا یا طنین صدای متفاوتی دارند، مثل صدای پیانو و سنتور.
• فرکانس صدا: همان‌طور که گفتیم صدا به صورت موج منتشر می‌شود. تعداد نوسان‌های موج صدا در مدت یک ثانیه فرکانس آن صدا است. نواک صدا به فرکانس آن بستگی دارد و هرچه تعداد نوسان‌های بیشتری در یک ثانیه انجام شود صدا زیرتر خواهد بود.

 صدای زیرتر <— فرکانس بالاتر <— نوسان بیشتر

 صدای بم‌تر <— فرکانس پایین‌تر <— نوسان کمتر

• صداهای موسیقیایی و غیر موسیقیایی: صداهای موسیقیایی صداهایی هستند که موج آن‌ها قابل اندازه‌گیری است و اگر موج یک صدا قابل اندازه‌گیری نباشد آن صدا غیرموسیقیایی است. به عنوان مثال سر و صدای اتومبیل‌ها در ترافیک یک صدای غیرموسیقیایی است.

نام‌گذاری نت های موسیقی

همان‌طور که در زبان فارسی حروف الفبا داریم، موسیقی نیز الفبای مخصوص خود را دارد. نت‌های موسیقی در واقع همان الفبای موسیقی هستند و کار آن‌ها به وجود آوردن ملودی و ریتم است و شامل هفت نت اصلی می‌شوند. گوش انسان توانایی شنیدن صدا با فرکانس‌های 20 هرتز تا 20 هزار هرتز را دارد اما برای کل این محدوده نمی‌توان فقط هفت نت در نظر گرفت؛ به همین دلیل این هفت نت پشت سر هم تکرار می‌شوند تا این محدوده را پوشش دهند.

نت‌ها را هم به زبان فرانسوی و هم به زبان انگلیسی نام‌گذاری کرده‌اند که در ایران معمولا به زبان فرانسوی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما باید نام آن‌ها را به زبان انگلیسی نیز بشناسید؛ زیرا اکثر کتاب‌ها و منابع معتبر آموزشی موسیقی به زبان انگلیسی هستند. در زبان انگلیسی نت‌ها را با حروف الفبا نام گذاری می‌‌کنند که به ترتیب به این صورت است: A، B، C، D، E، F، G. نام‌های فرانسوی نت‌ها نیز به ترتیب به صورت زیر است.

• C برای نت “دو”
• D برای نت “ر”
• E برای نت “می”
• F برای نت “فا”
• G برای نت “سل”
• A برای نت “لا”
• Bبرای نت “سی”

نکته: به زبان ساده وقتی در یک فاصله‌ی معین (مثلا 30 ثانیه) ضربات مساوی بزنیم یعنی فاصله‌ی هر ضربه با ضربات قبل و بعد یکسان باشد، ریتم به وجود می‌آید. ملودی نیز به معنی آهنگ است و یک ملودی از یک یا چند میزان (که در ادامه توضیح خواهیم داد) تشکیل شده‌است.

اُکتاو چیست؟

دایره‌ی زیر را با نت‌های نوشته‌شده در آن ببینید. یک دور دایره از نت “دو” تا نت “سی” یک اُکتاو نام دارد. در دور دوم مجدداً نت‌ها از “دو” تا “سی” تکرار می‌شوند اما با فرکانس بیشتر و صدای زیرتر (دایره‌ی بزرگتر به معنی فرکانس بیشتر است). در واقع دور دوم در یک اکتاو دیگر قرار دارد و این روند تا جایی پیش می‌رود که فرکانس تولیدی آن خارج از محدوده‌ی  20 هرتز تا 20 هزار هرتز است و گوش ما دیگر قادر به شنیدن صدای آن نخواهد بود. پس به فاصله‌ی بین دو نتِ یکسان با فرکانس‌های متفاوت “اُکتاو” می‌گویند.

این کلمه از کلمه‌ی آکت به معنی “هشت” در زبان یونانی مشتق می‌شود و وقتی می‌گوییم اُکتاو، یعنی فاصله‌ی هشتم و به عنوان مثال نت “دو” در دور اول دایره، هشت نت با “دو” در دور دوم دایره فاصله دارد. در سنتور صدای یک طرف ساز با طرف دیگر متفاوت است و فاصله‌ی اکتاو دارند. در یک سنتور استانداردِ 9 خرک (پل‌های کوچکی که زیر سیم‌ها در سنتور قرار گرفته‌اند خرک نام دارند) حداقل سه اکتاو داریم.

خطوط حامل

برای نوشتن الفبای فارسی از یک خط، الفبای انگلیسی از دو خط و در موسیقی از پنج خط برای نوشتن نت‌ها استفاده می‌شود که خطوط حامل نام دارند. خطوط حامل ما را راهنمایی می‌کنند تا بدانیم کدام نت از ساز را باید به صدا در بیاوریم. نت‌ها روی خطوط حامل یا بین آن‌ها و یا بالا و پایین آن‌ها قرار می‌گیرند (نت‌ها را از سمت چپ به راست می‌خوانیم). این خطوط از پایین به بالا شماره‌گذاری می‌شوند. هر چه از نت روی خط شماره‌ی یک به سمت خط شماره‌ی پنج می‌رویم صداها زیرتر می‌شوند چون فرکانس آن‌ بیشتر می‌شود و هر چه از خط پنجم به سمت نت روی خط اول می‌رویم صداها بم‌تر می‌شود.

برای نمایش نت‌های خیلی زیر یا خیلی بم هم از خطوط کمکی استفاده می‌کنیم که در نت خوانی سنتور تا چهار خط کمکی مرسوم است. نت‌هایی که روی خطوط کمکی و پایین‌تر از خطوط حامل اصلی قرار می‌گیرند مربوط به سیم‌های زرد و صدای بم، نت‌هایی که روی خطوط حامل اصلی قرار می‌گیرند مربوط به سیم‌های سفید و نت‌های روی خطوط کمکی بالاتر از خطوط حامل اصلی مربوط به سیم‌های پشت خرک و صدای زیر هستند.

کلید Clef

برای اینکه بدانیم هر نتی که در خطوط حامل قرار می‌گیرد چه نام دارد، از کلید استفاده می‌کنیم، مانند کلید “سل”. کلیدها روی هر خطی قرار بگیرند نام خود را به نت روی آن خط می‌دهند و در واقع راهنمایی برای یافتن مبدأ نت‌خوانی هستند. “فا” و “دو” هم کلیدهای دیگری برای نت‌خوانی هستند اما در سنتور معمولا از کلید “سل” استفاده می‌کنیم که به صورت مرسوم روی خط شماره‌ی دو قرار می‌گیرد و نام خود را به نت آن خط می‌دهد. نت‌های قبل و بعد از نت “سل” روی خطوط حامل نیز بر اساس این نت و با همان ترتیب اصلی نام‌گذاری می‌شوند.

شکل نت‌ها

پارامتر دیگری که برای نت خوانی سنتور باید به آن دقت کنید شکل نت است. شکل نت به شما نشان می‌دهد که یک نت چه کسری از زمان باید کشش داشته باشد. وقتی با مضراب (وسیله‌ای که با آن سنتور می‌نوازند) به یک سیم سنتور ضربه می‌زنید اگر ضربه‌ی بعدی را بلافاصله بزنید می‌گوییم نت کشش کمی داشته‌است و اگر مثلا دو ثانیه بعد ضربه‌ی دوم را بزنید کشش نت بیشتر خواهد بود؛ درواقع شما صدای ضربه‌ی اول را برای مدت بیشتری می‌شنوید. در تصویر زیر شکل نت‌ها و نام آن‌ها را مشاهده می‌کنید که به ترتیب از بالا به پایین کشش کمتری دارند. به عنوان مثال اگر کشش نت گرد در یک قطعه‌ی موسیقی 2 ثانیه باشد، نت سفید 1 ثانیه، نت سیاه 0.5 ثانیه… و به همین ترتیب از کشش نت‌ها کاسته می‌شود.

تمپو Tempo چیست؟

این که هر نت بر حسب ثانیه به چه میزان باید کشش داشته باشد را با پارامتر تمپو مشخص می‌کنند که در هر قطعه‌ی موسیقی متفاوت است. تمپو به همراه کسر میزان مقدار این کشش را مشخص می‌کند و واحد آن bpm مخفف beat per minute به معنی بیت در دقیقه است.

کسر میزان چیست؟

هر قطعه‌ی موسیقی از نظر زمان به قسمت‌های مساوی تقسیم می‌شود که به هر یک از آن قسمت‌ها میزان و به خطوط قائمی که آن‌ها را از هم جدا می‌کند خط میزان می‌گوییم. هدف خط میزان نظم بخشیدن به قطعه‌ی موسیقی است. در یک قطعه‌ی موسیقی همیشه تعداد نت‌ها در هر میزان با میزان‌های دیگر برابر است، هم‌چنین ارزش زمانی هر میزان با بقیه‌ی میزان‌ها یکسان است. به طور کلی سه میزان در موسیقی وجود دارد: ساده، ترکیبی و مختلط. کسر میزان یا Time signature با استفاده از دو عدد، تعداد و نوع نت‌ها در هر میزان را مشخص می‌کند. به عنوان مثال کسر میزان در تصویر زیر به ما نشان می‌دهد که در هر میزان 4 تا نت سیاه داریم.

در لیست زیر مشخص کرده‌ایم که هر عدد در کسر میزان نشان‌دهنده‌ی کدام نت است:

• عدد 1 در مخرج کسر برای نت گرد
• 2 در مخرج کسر برای نت سفید
• 4 در مخرج کسر برای نت سیاه
• 8 در مخرج کسر برای نت چنگ
• 16 در مخرج کسر برای نت دو لا چنگ
• 32 در مخرج کسر برای نت سه لا چنگ

گفتیم تمپو به همراه کسر میزان مقدار کشش هر نت را مشخص می‌کند. به عنوان مثال اگر کسر میزان برابر 4،4 و Tempo=120 bpm باشد، کشش هر نت باید به اندازه‌ی 0.5 ثانیه طول بکشد. مقدار کشش نت بر حسب ثانیه را از طریق فرمول (60 تقسیم بر عدد Tempo) محاسبه می‌کنند.

نکته: مترونوم دستگاهی است که با صدای تیک‌تاکی که ایجاد می‌کند برای نوازندگی و حفظ ریتم موسیقی کمک زیادی به نوازنده می‌کند. در آموزش نت‌های موسیقی در لیموناد توضیحات بیشتری درباره‌ی این دستگاه و به‌طور کلی نت خوانی موسیقی ارائه داده‌ایم.

هر نت را با کدام دست بنوازیم؟

برای نواختن سنتور باید از هر دو دست استفاده کنید و با مضراب به سیم‌ها ضربه بزنید. در نت خوانی سنتور برای این که مشخص کنند هر نت با کدام دست باید نواخته شود از علامت‌های زیر استفاده می‌کنند:

برای نواختن سنتور از کدام قسمت سنتور استفاده می‌شود؟

در یک سنتور 9 خرک، دو سری 9تایی خرک وجود دارد. خرک‌ها سیم را به دو قسمت بلند و کوتاه تقسیم می‌کنند که قسمت بلند سیم‌ها محدوده‌ی وسط سنتور و قسمت کوتاه محدوده‌ی پشت خرک را تشکیل می‌دهد. بم‌ترین صدای سنتور مربوط به محدوده‌ی سیم‌های زرد یا قرمز است و محدوده‌ی وسط سنتور محدوده‌ی سیم‌های سفید است. در سنتور از همین سه محدوده‌ی سیم‌های زرد، سفید و پشت خرک برای نواختن استفاده می‌کنیم. روی هر خرک چهار سیم قرار گرفته‌است که باید کوک ثابت داشته باشند و هر چهارتا صدای یکسان تولید کنند. با توجه به انواع مختلف کوک سنتور، سنتورهای متفاوتی به نام‌های سنتور لا کوک، فا کوک، سل کوک و… وجود دارد.

جای نت‌ها روی سنتور

برای نوازندگی با سنتور لازم است که با ساختمان آن آشنا شوید. طبق تصویر یک سنتور استاندارد از 9 خرک، محدوده‌ی گوشی، شیطانک، گل سنتور و سیم‌گیر تشکیل شده‌است.

پایین‌ترین نت روی سنتور نت “می” نام دارد که محل قرارگیری آن روی خطوط حامل نیز اولین خط است. باقی سیم‌ها به ترتیب نت‌های “فا، سل، لا، سی، دو، ر، می، فا” هستند که در هر سه محدوده‌ی سنتور وجود دارند. نام سیم‌های هم ردیف در سه ناحیه‌ی سنتور یکسان است. به عنوان مثال نت سیم سوم در ناحیه‌ی سیم‌های زرد و سفید و پشت خرک “ر” نام دارد.

 

اگر می‌خواهید به نت‌های موسیقی مسلط شوید، بهترین کار این است که به جای حفظ کردن نام و جایگاه آن‌ها، به صورت تصویری و از طریق چشم جایگاه آن‌ها را یاد بگیرید. لزومی در یادگیری نت‌ها با اسم آن‌ها نیست. بدون واسطه‌ی “نام نت‌ها” سرعت تعبیر شما بیشتر می‌شود؛ چشم شما به شکل آن‌ها عادت می‌کند و برای به صدا درآوردن نت صحیح دستورات لازم را به مغز و دست ارسال می‌کند.